De Amerikaanse antropoloog Edward Hall staat bekend als de onderzoeker die de term ‘interculturele communicatie’ introduceerde. In 1959 schreef hij het boek The Silent Language. Daarin maakt hij zich grote zorgen over het feit dat Amerikanen die voor handels- of diplomatieke missies naar andere delen van de wereld worden uitgezonden op zoveel onbegrip en weerstand stuiten. Hij wijt dat aan de vaak onbewuste houding van zijn landgenoten, die er voetstoots van uit lijken te gaan dat hun gesprekspartners dezelfde uitgangspunten van communicatie hanteren als zijzelf. In zijn boek laat Hall zien hoe cultuur en communicatie nauw samenhangen. Een goed voorbeeld is het verschil in tijdsbeleving tussen culturen.

Monochroon of polychroon

Hall maakt onderscheid tussen monochrone en polychrone culturen. In monochrone culturen voeren mensen hun activiteiten in de tijd vooral na elkaar uit; in polychrone culturen zijn mensen eraan gewend activiteiten gelijktijdig uit te voeren. De discussie in Nederland over de nadelen van ‘multitasken’ laat zien dat men in Nederland van oudsher meer monochroon dan polychroon is ingesteld. In de meer polychroon ingestelde Arabische landen raken Europeanen verward als hun gastheer tijdens besprekingen telefoneert of tussentijds met anderen spreekt. Bekend zijn ook de cultureel bepaalde verschillen bij het op tijd komen. In Nederland verwacht men dat je vijf minuten vóór de afgesproken tijd verschijnt, en in ieder geval niet meer dan vijf minuten later. In Zuid-Europese of Latijns-Amerikaanse landen is de speelruimte in de regel groter.

In het voetspoor van Hall is een interdisciplinair onderzoeksgebied ontstaan waarin communicatieve misverstanden tussen mensen met verschillende talige en culturele achtergronden worden bestudeerd. Deze studies worden gevoed vanuit de taalwetenschap, antropologie, culturele psychologie en etnografie. Door de toename van wereldwijde mobiliteit en migratie en de intensivering van internationale samenwerking is aandacht voor interculturele communicatie van grote economische en politieke betekenis.

Oorzaken voor misverstanden

Verschillen in sociale betekenis van woorden leiden tot misverstanden. Wanneer begint het weekend? Binnen de ene taal is dat vrijdag na het werk, bij de andere is het op zaterdagochtend.

De organisatie van een gesprek kan eveneens verwarring wekken. Wanneer kun je ervan uitgaan dat iemand is uitgesproken en zijn beurt heeft beëindigd? De gemiddelde lengte van de pauze tussen twee spreekbeurten verschilt per taal. Dit heeft tot gevolg dat mensen zich in de rede gevallen voelen, of juist menen dat de ander tijd zit te rekken.

Ook op het gebied van taalgebruiksregels en taalhandelingen bestaan verschillen. In de ene taal is het heel gewoon om het aanbod ‘Zal ik uw koffer dragen?’ vriendelijk af te wijzen met: ‘Nee, dank u wel.’ In een andere taal is zo’n korte weigering onbeleefd en hoort er altijd iets te volgen als: ‘Weet u het zeker?’ waarop de ander dan alsnog ‘Ja, graag!’ of ‘Nee, dat hoeft echt niet’ kan zeggen. Als twee gesprekspartners zich niet bewust zijn van deze verschillen zullen ze de ander al snel onbeleefd vinden.

Wanneer is cultuur relevant?

Gelukkig is het niet zo dat interculturele communicatie alleen object van onderzoek is vanwege optredende misverstanden. Ook in ‘gesprekken over de grens’ gaat meestal meer goed dan fout. De vraag is wat de voorwaarden zijn voor succesvolle interculturele communicatie. Om die vraag te beantwoorden is het noodzakelijk eerst nauwkeurig af te bakenen wat nu precies interculturele communicatie is. Hall besprak destijds interculturele communicatie vooral in het licht van verschillen tussen personen uit verschillende landen.

In de meest gebruikelijke hedendaagse definitie is elke communicatie tussen mensen met uiteenlopende culturele achtergronden ‘intercultureel’. Maar deze definitie is te ruim. Ze draagt het gevaar in zich dat te snel de oorzaak van misverstanden in culturele verschillen gezocht wordt; andere niet-talige factoren, zoals sociale herkomst, gender, status, leeftijd of institutionele positie worden dan over het hoofd gezien. Wanneer in een schoolklas met veel islamitische kinderen de van oorsprong Nederlandse leerkracht veel meer aan het woord is dan zijn leerlingen, komt dat niet per se door culturele verschillen. Er is eerder sprake van een in onderwijs gebruikelijke rolverdeling tussen leerkracht en leerlingen, een verschil in positie dus.

Een aangescherpte definitie stelt dat er alleen van interculturele communicatie sprake is als taal en cultuurverschillen relevant zijn voor het verloop van de communicatie. Misverstanden treden op als een spreker zichzelf of zijn gesprekspartner identificeert met een bepaalde culturele groep en daarom extra spreekrecht opeist of de ander het recht van spreken ontzegt. In het laatste geval kan dat tot discriminatie leiden.

De sociolinguïst John Gumperz heeft in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw interculturele communicatie in detail onderzocht. Hij maakte daarbij gebruik van moderne opname- en analysemethodes, zodat precies bestudeerd kon worden hoe mensen op elkaar reageerden. Hij stelt dat de context aanwijzingen geeft voor het activeren van bepaalde culturele voorkennis bij de gespreksdeelnemers, zoals intonatie, woordkeuze of manier van uitdrukken. Gumperz maakte daarover de prachtige film Cross Talk. De film laat zien hoe een Pakistaanse klant die grammaticaal perfect Engels spreekt, door zijn uitspraak toch communicatieve problemen ondervindt. De Pakistaan doet op het bankkantoor een verzoek dat door de Engelse bankemployee verkeerd wordt begrepen. Dat komt doordat de Pakistaan de intonatie uit zijn moedertaal overneemt in het Engels. Hierdoor krijgt zijn verzoek een verwijtende ondertoon. Dat is niet de bedoeling, maar de Engelsman ergert zich wel aan de ‘onbeleefdheid’ van zijn klant. Gumperz maakt duidelijk dat dergelijke ergernissen het begin kunnen zijn van negatieve stereotypering en discriminatie.

Geduld en ervaring

Inmiddels zijn er vele adviesboeken op de markt over de do’s en don’ts in de communicatie met onder meer Japanners, Fransen, Engelsen, Chinezen en Latino’s. Maar ook deze handleidingen garanderen geen succesvolle communicatie. Zo is er het beroemde voorbeeld van voormalig premier Lubbers die naar Japan ging. Hij had zich goed voorbereid op de culturele gebruiken van zijn Japanse gastheren. Bij het overhandigen van een geschenk is het in Japan onbeleefd om dit meteen uit te pakken: daarmee kan namelijk onbedoeld teleurstelling over het cadeau tot uitdrukking worden gebracht. De Japanse gastheren hadden hun huiswerk ook gedaan. Zij lazen in de adviesboeken over Europese gebruiken dat het uitpakken van een cadeau juist wél gebruikelijk is in Nederland. De lezer kan zich de pijnlijke verwarring voorstellen die ontstond toen de gast en de gastheren hun cadeaus uitwisselden.

De eerste voorwaarde voor succesvolle interculturele communicatie is het inzicht dat wederzijds begrip uiteindelijk pas in de interactie zelf ontstaat. Dat betekent dat gespreksgenoten hun interpretatie van hetgeen gezegd, bedoeld of gedaan wordt, soms beter even kunnen uitstellen. Daarvoor is een mooi begrip bedacht: ‘ambiguïteitstolerantie’. Het betekent dat gespreksgenoten moeten leren omgaan met dubbelzinnigheden omdat vaak pas in de loop van een gesprek duidelijk wordt wat de ander precies bedoelt. Een beetje geduld voorkomt misverstanden.

De tweede voorwaarde voor succesvolle interculturele communicatie is het inzicht dat gespreksdeelnemers in interactie kunnen veranderen. Zij kunnen veranderen in hun culturele gebruiken, zoals het omgaan met cadeaus. Zij kunnen ook dankzij het contact meer inzicht krijgen in communicatieve signalen zoals intonatie, gespreksregels of taboes in de andere taal of cultuur. In het meest recente onderzoek is deze verandering van inzicht zelfs de kern van de definitie van interculturele communicatie: er is alleen sprake van interculturele communicatie wanneer minstens één van beide partijen zijn talige kennis verandert door het contact met de andere taal en cultuur.

Lees meer

Lees verder op Kennislink:

• Het brein achter onze communicatie