De Commissarissen van de Koningin en de Bezirksregierungspräsidenten hebben met elkaar afgesproken elk hun eigen taal te blijven gebruiken. Ze merkten dat hun overleg niet efficiënt verliep als ze kozen voor Duits of Nederlands als gemeenschappelijke voertaal. Daarvoor bleek hun productieve vaardigheid in de tweede taal te gering. Een tolk erbij halen was duur, steeds alles vertalen vond men te tijdrovend. Engels spreken was ook geen haalbaar alternatief omdat de bestuurders overleggen over zaken waarvoor een specifiek ambtenarenjargon nodig is. Gaandeweg kwamen ze erachter dat in deze situatie luistertaal de handigste oplossing is.

Succesfactoren

Het succes van luistertaal leunt vooral op verwantschap tussen de betrokken talen en gedeelde kennis over het gespreksonderwerp. Nederlands en Duits zijn allebei Germaanse talen en hebben dus een grote verwantschap. Daardoor kunnen sprekers al dan niet bewust elkaars taal herkennen. Scandinaviërs staan er al eeuwen om bekend dat ze onderling zowel Zweeds, Noors als Deens spreken. Ook binnen andere taalfamilies – zoals Romaanse, Slavische en Turkse talen – is het door elkaar gebruiken van talen mogelijk. Als talen verder van elkaar liggen, zoals het Frans en Duits, of het Russisch en Engels, is het gebruik van luistertaal niet meer zo vanzelfsprekend. Daarmee is het nog steeds niet onmogelijk om luistertaal te gebruiken, maar het vraagt wel meer oefening en specifieke communicatietraining om luistervaardigheid in de andere taal op te bouwen.

Ook andere factoren dan taalverwantschap, zoals attitude, spelen een rol bij het succes van luistertaal. Er zijn nog steeds Nederlanders die Duits gewoon niet willen verstaan, al zouden ze het heus wel kunnen. Hun houding tegenover Duitsers en het Duits is fnuikend voor het wederzijds begrip. Het omgekeerde is ook waar. In Scandinavië was het gelijktijdig gebruik van de verschillende Scandinavische talen lange tijd een positief, nastrevenswaardig doel en een teken van een pan-scandinavische identiteit. Daarmee was het een aansporing om juist moeite te doen om elkaar te begrijpen.

Een laatste succesfactor voor luistertaal is exposure, oftewel de mate waarin je aan een andere taal – door omgeving of opleiding – bent blootgesteld. Inwoners van grensregio’s, die regelmatig de taal van het buurland horen, zullen eerder luistertaal gebruiken dan mensen in het binnenland. Radio, televisie en moderne media maken het ons tegenwoordig betrekkelijk gemakkelijk om luistervaardigheden op te doen in vreemde talen. Meertalige digitale forums en internationaal mailverkeer laten zien dat internetgebruikers creatieve taalgebruikers zijn, die succesvol meerdere talen naast en door elkaar gebruiken.

Meertaligheid in de middeleeuwen

Is luistertaal een recent verschijnsel? Nee, historisch taalonderzoek laat zien dat in de middeleeuwen meertaligheid ook al heel gebruikelijk was. Talen waren minder strikt aan landsgrenzen gebonden en de meeste mensen konden ook toen al meer dan één taal spreken – en zeker verstaan. De historisch-taalkundige term voor het kunnen verstaan van een vreemde taal is overigens receptieve meertaligheid. Documenten laten zien dat de handelaren die in de Hanzetijd (van de veertiende tot de zestiende eeuw) door Europa reisden, zich onderweg goed verstaanbaar konden maken in hun eigen dialect. Ook het Habsburgse Rijk, dat van de zestiende tot de negentiende eeuw een enorme omvang had in Midden-Europa, staat bekend om zijn meertaligheid. Tijdens politieke bijeenkomsten, waarbij vertegenwoordigers uit alle delen van het rijk bijeenkwamen, mocht ieder zijn eigen taal spreken. En dat waren er nogal wat. Taalonderzoek naar die historische periode laat zien dat deze ruimhartige taalpolitiek uiteindelijk ook heeft bijgedragen aan de ineenstorting van het Habsburgse Rijk. In dezelfde tijd zien we dat andere delen van Europa hun natiestaat baseren op het principe ‘één land, één volk, één taal’. Nieuwe staten, zoals Frankrijk, Spanje en later ook Duitsland, kozen in de loop van de zeventiende tot de negentiende eeuw allemaal voor één taal als hun standaardtaal. Andere talen en dialecten werden binnen de landsgrenzen met harde hand onderdrukt. Deze benadering van meertaligheid heeft er zeker toe bijgedragen dat wij luistertaal tegenwoordig ervaren als nieuw en onbekend. Maar de oorsprong ligt dus al in de middeleeuwen, en misschien nog wel daarvoor.